Niebezpieczny perfekcjonizm – zaburzenie nadmiernej kontroli

Perfekcjonizm, kontrola, produktywność, zadaniowość… zgodzicie się zapewne, że wszystkie te pojęcia kojarzą nam się raczej dobrze. Przecież to cechy jak najbardziej pożądane w naszym społeczeństwie! Ale co jeśli ktoś ma tego zbyt dużo?
Co jeśli powiem wam, że mogą one być czyimś przekleństwem i przyczyną cierpienia?

Zazwyczaj kiedy myślimy o różnego rodzaju zaburzeniach psychicznych, chorobach, czy problemach emocjonalnych skupiamy się na tych związanych z nadmierną impulsywnością. Takie mamy wyobrażenie osoby z problemami: nie kontrolująca emocji, wybuchowa. Zapominamy  jednak o tym, że istnieje też grupa osób po drugiej stronie tego „spektrum”. 

Osoby (OC – Overcontrol) z zaburzeniem nadmiernej kontroli cierpią w milczeniu. Mają skłonność do bagatelizowania swoich przeżyć. To te jednostki, które zawsze odpowiadają „Nic mi nie jest”. Są zdystansowane, podporządkowane regułom, ciężko pracujące, poświęcające się dla potrzeb innych, ciche, nie mówiące o swoich emocjach głośno. To właśnie im chciałabym poświęcić ten artykuł.

Ale może najpierw trochę teorii…

Emocjonalne trudności można podzielić na dwie grupy:

Zaburzenia nadmiernej kontroli:

• Obsesyjno – kompulsyjne zaburzenie osobowości
• Paranoiczne zaburzenie osobowości
• Unikające zaburzenie osobowości
• Anoreksja
• Schizoidalne zaburzenie osobowości
• Zaburzenia ze spektrum autyzmu
• Lęk oporny na leczenie
• Zaburzenia internalizacyjne

Zaburzenia niedostatecznej kontroli:

• Zaburzenia osobowości typu borderline
• Antyspołeczne zaburzenie osobowości
• Zaburzenia odżywiania typu bulimoreksyjnego
• Narcystyczne zaburzenie osobowości
• Histrioniczne zaburzenie osobowości
• Zaburzenia zachowania
• Zaburzenia dwubiegunowe
• Zaburzenia eksternalizacyjne

Badania pokazują, że zaburzenia osobowości z nadmierną kontrolą są najczęstsze i najmniej podatne na leczenie. Siłą napędową tego zjawiska może być biotemperament. 

Czym jest nadmierna kontrola? Jak się objawia?

Charakteryzują ją cztery podstawowe deficyty:

1. Takie osoby doświadczają trudności z otwartością. Tzn. bardzo ciężko im zaakceptować lub przyswoić nowe lub nie zgodne z ich przekonaniami informacje zwrotne. Mają bardzo niską tolerancję na niepewność, są podejrzliwi, wrażliwi na potencjalne zagrożenie.  Istotną rolę w ich życiu odgrywa planowanie. Posiadają także skłonność do bagatelizowania i reagowania złością, bądź atakiem na wszelkiego rodzaju krytykę.
2. Są to jednostki bardzo mało elastyczne i mają tendencję do tzw. hiperperfekcjonizmu, czyli silnej potrzeby organizacji, planowania, porządku i obowiązkowości. Z trudnościami radzą sobie w sposób zadaniowy, skoncentrowany na rozwiązaniu. Są ratownikami, skupieni na naprawianiu (jest to wręcz ich usilną potrzebą). Bardzo często, pomimo pozornego zdystansowania są gotowi postawić cudze potrzeby ponad swoje i poświęcać się dla innych. Ich zachowania są sztywne, oparte na zasadach i regułach. Mają przekonanie, że jest tylko jeden właściwy sposób na zrobienie czegoś.
3. Stała powściągliwość, ograniczona ekspresja emocjonalna oraz towarzysząca temu niska świadomość emocjonalna. To znaczy, że takie osoby mają niejednokrotnie ograniczoną mimikę twarzy (twarz bez wyrazu) lub reagują nieadekwatnie do sytuacji (śmiech, kiedy komuś jest smutno). Jednocześnie ignorują oni swoje doznania z ciała lub ich nie zauważają.
4. Niski poziom więzi społecznych i intymności z innymi skutkujący poczuciem samotności lub poczuciem niedopasowania.

Jak wygląda funkcjonowanie osoby z nadmierną kontrolą? i do czego prowadzi?

No dobra, to znamy już trochę suchych faktów. To teraz wyobraźcie sobie, że jesteście taką osobą, że to wszystko wymienione powyżej was dotyczy. Czujecie się niedopasowani i samotni, pomimo, że pomagacie innym i nigdy nie narzekacie. Codziennie dajecie z siebie 100%, jesteście punktualni, wszystkie zadania wykonujecie w wyznaczonym terminie, przez co nigdy nie macie czasu, żeby o siebie właściwie zadbać. Prawie nigdy nie wyjeżdżacie na wakacje, a mimo to nikt nie chce być z wami blisko, albo to Wy nie potraficie być wystarczająco blisko.

Do tego nikt nie zauważa waszego cierpienia, bo przecież niczego nie zawalacie, nie odmawiacie, nie okazujecie trudnych emocji. Inni myślą o Was, że jesteście chłodni, zdystansowani, nie zainteresowani relacją, pozbawieni emocji, a Wy nie potraficie ich okazać. Poczucie niesprawiedliwości narasta. Maskujecie uczucia, unikamy sytuacji, w których ktoś mógłby nas ocenić, odrzucić, czy w których po prostu czulibyście się niekompetentni. Tym samym pozostajecie sami z waszym marzeniem o bliskości, przynależności.

Do tego niezależnie czy macie gorączkę, pogrzeb dziadka czy po prostu jesteście smutni- i tak wykonujecie swoje obowiązki. Nie dlatego, że chcecie a dlatego, że czujecie, że MUSICIE. Smutni, samotni, niezauważeni. Styl myślenia takiej osoby to „ Jeśli nie wiesz co robić, bardziej się kontroluj”. Czyli kontrola jest nie tylko nawykiem, ale też ciężką pracą. Jedynym rozwiązaniem jakie znają. To ich niekomfortowa strefa komfortu. 

Ale dlaczego tak trudno im być z ludźmi?

Sytuacje społeczne obciążają ich, ponieważ są nieprzewidywalne. Przecież nigdy nie wiemy jak ktoś na nas zareaguje, nie możemy tego zaplanować. Dlatego interakcje z ludźmi są postrzegane jako zagrażające. Osoby z zaburzeniem nadmiernej kontroli mają silne pragnienie, by zachować się właściwie, by kontrolować sytuacje. Sytuacje, w których nie ma jasno przypisanych ról powodują lęk,  zwiększają sztywność zachowania, w to osłabia więzi społeczne.

Ich zachowania są podyktowane zasadami, nie nastrojem. Są więźniami samokontroli, co w połączeniu z tendencją do hamowania ekspresji sprawia, że nikt nie wie o ich cierpieniu i nie oferuje pomocy.

Biospołeczna teoria zaburzeń związanych z nadmierną kontrolą:

Na powstawanie omawianych tutaj trudności mają wpływ 3 czynniki:

1. Natura (biotemperament, genetyka)

Bardzo duży udział w tworzeniu się zaburzeń nadmiernej kontroli mają nasze kwestie temperamentalne i biologiczne. Ludzie charakteryzujący się nadmierną kontrolą mają niskie wyczulenie na nagrodę oraz wysokie wyczulenie na zagrożenie. Oznacza to, że mózg takiej osoby, będzie interpretował więcej bodźców z otoczenia jako zagrażające, uruchamiając tym samym ośrodek walki i ucieczki, co jest silnie powiązane z działaniem współczulnego układu nerwowego. Charakteryzują się one również wysokim poziomem hamowania.

Jest to umiejętność odraczania gratyfikacji, hamowania działań opartych na emocjach. Temperamentalnie są skoncentrowani bardziej na szczegółach niż na całokształcie.
To znaczy, że taka osoba np. bardziej skupi się na tym, aby przedmioty były poukładane symetrycznie lub książki stały na półce w równym rzędzie zgodnie z kolorem okładek niż na tym, jak prezentuje się dane pomieszczenie w całości. Trudno im także doświadczać spontanicznej przyjemności.

2. Wychowanie (czynniki rodzinne, społeczne, kulturowe oraz uczenie się)

Kluczową rolę odgrywają także przekonania, mechanizmy obronne i style myślenia, których każdy z nas uczy się od otaczającego środowiska w procesie dorastania. Jeśli w naszym domu nadrzędnymi wartościami jest kontrola, perfekcjonizm, jeśli dorośli poprzez swoje zachowania, lub bezpośrednie komunikaty dają nam do zrozumienia, że nie mamy prawa do emocji, lub są one zagrażające, to zaczniemy to traktować jako niepodważalny fakt. Najczęstsze przekonania panujące w środowisku rodzinnym osób z OC to: Samokontrola jest nieodzowna, Błędy są nie do zaakceptowania, Zawsze bądź przygotowany, Zwycięstwo jest najważniejsze, Nigdy nie okazuj słabości .

3. Sposoby radzenia sobie (np. działanie skoncentrowane na rozwiązaniach)

Każdy z Nas z czasem wykształca charakterystyczne dla siebie sposoby radzenia sobie w trudnych, stresujących, lub emocjonalnie obciążających sytuacjach. Niestety nie wszystkie są dla Nas korzystne. W przypadku osób z nadmierną kontrolą istnieje grupa zachowań, które mogą wzmacniać ich problemy. Są to: kompulsywne dążenie do celu, unikanie nieplanowanego ryzyka, maskowanie uczuć wewnętrznych, nadmierna tolerancja na dystres, powściągliwy i zdystansowany styl sygnalizacji społecznej.

Jak leczyć zaburzenia nadmiernej kontroli?

Odpowiedzią na to pytanie jest terapia w nurcie RODBT (Radykalnie otwarta terapia dialektyczno behawioralna). Nurt ten został stworzony specjalnie z myślą o osobych z zaburzeniem nadmiernej kontroli i charakteryzuje się bardzo dużą skutecznością.

Interwencje terapeutyczne w tym nurcie składają się z 3 podstawowych elementów:

1. Nauka adekwatnej do kontekstu ekspresji emocjonalnej oraz niewerbalnych sposobów sygnalizacji społecznej (ton głosu, mimika twarzy, postawa ciała, gestykulacja), które wzmacniają więzi społeczne.
2. Nauka umiejętności aktywizujących obszary w mózgu odpowiadające za poczucie bezpieczeństwa społecznego.
3. Nauka korzystania z sieci neuronów lustrzanych w celu nauki otwartości i elastyczności.

Pacjenci uczą się jak być elastycznym – dostosowywać się do ciągłych zmian, bo przecież jedyną stałą rzeczą w życiu jest zmiana. Uczą się też jak żyć odważnie, bez lęków, ciągłego niepokoju, uciekania. Uczą się również humoru – z błędów i drobnych wpadek można się śmiać. Błędy nie oznaczają końca świata, a swoje rozbawienie można dzielić z innymi. To właśnie inni ludzie są często kluczem do szczęścia.

Otwierając się na nich, tworząc swoje „plemię” pozbywamy się poczucia niedopasowania, tworzymy siatkę wsparcia, rezygnujemy z samotności, mamy szansę osiągnąć spełnienie. Radykalnie otwarta terapia stawia szczególny nacisk na relacje, które są ważnym elementem naszego życia, co jest w nas uwarunkowane genetycznie – w końcu człowiek to istota społeczna. Misją każdego terapeuty RODBT jest wzbudzenie w pacjencie ciekawości do świata, do odkrywania i zauważania, że nawet nasze trudne emocje, dyskomfort, czy nowe stresujące sytuacje mogą być źródłem wiedzy, przestrzenią do nauki i odkrywania siebie.